عاشورا پژوهی

با تشکر از دوستان بسیجی موسسه علمی فرهنگی سدید و نشریه حیات؛ برداشتی از «مبانی مدیریت عاشورایی» روش‌شناسی و رویکردها

·         در عاشورا پژوهی، "توسل" جزء روش است. باید "با"حسین زیست. باید با پدیده‌های کربلا هم‌نفس شد. تنها نباید به روایت عالمانه عاشورا بسنده کرد

·         باید اهل درد شد و درد را شناخت تا درمان گرفت، آن‌جاست که "خوشا دردی که درمانش حسین است" معنا پیدا می‌کند

·         در راه رسیدن به هدف بزرگ تدبر در عاشورا باید از روش تأمل و تدبر در کربلا و عاشورا به مثابه «قرآن عمل شده و به اجرا در آمده» بهره برد و این با انس و تکرار با متون حاصل خواهد شد.

·         اگر حسین همتا و عِدل قرآن است، روش رسیدن به یکی، قابل الگوبرداری و الهام‌بخشی برای دیگری خواهد بود

·         جایگاه اشک و توسل و روضه در مطالعات و تحقیقات عاشورایی بیش از پیش مشخص و برجسته می‌شود. بر این اساس هرشب باید حضرت حسین را التماس کرد تا فردایی دیگر، اذن نفس کشیدن به پژوهندگانش را بدهد.

 

پیش‌نوشت: در این بخش روش پیشنهادی مبتنی بر اصول موجود استنباطی و روش تحقیقی بیان می‌شود، روشی که شامل دو پیش نیاز و پنج گام عملی برای رسیدن به نتیجه است.

 

پیش نیاز اول؛ مطالعه و فیش‌برداری

منابع عاشورایی برای مطالعه در سه ساحت است:

-          کتب تاریخی در حوزه‌ی عاشورا؛ مثل کتاب قصه‌ی کربلا (حجت‌الاسلام نظری منفرد) و نیز کتب مقاتل و...

-          کتب تحلیلی در حوزه عاشورا؛ مثل 6 جلدی با کاروان حسینی از مدینه تا مدینه، 2 جلدی زمینه‌های قیام، آینه در کربلاست (دکتر سنگری) و...

-          کتب عاطفی در حوزه عاشورا؛ مثل خصائص الحسینیه (شیخ جعفر شوشتری)، فتح خون (شهید آوینی) و...

پیش نیاز دوم؛ توسل

در عاشورا پژوهی، "توسل" جزء روش است. باید "با"حسین زیست. باید با پدیده‌های کربلا هم‌نفس شد. تنها نباید به روایت عالمانه عاشورا بسنده کرد. محقق نباید گزارش‌گر صِرف پدیده‌ها باشد. باید "مع الحسین" بود. شاید مکتب "تفسیری-نمادین"ها این پیام را فهم کنند.

مهم نیست کربلا باشیم یا غیرآن؛ مهم کربلایی بودن است؛ مهم آن است که هرجا هستیم کربلاآفرین باشیم! هرچند گاهی نیاز است برای حرکت شتابنده، نَفَسی تازه کنیم و در این گاه‌ِ حرکت، گاهی برای انجام کاری صدای‌مان می‌زنند، به آستانشان می‌طلبند و اجازه حضور در حریمشان را می‌دهند چرا که  مساله توسل و مکان، علل غیرپژوهشی اما کاملاً مؤثر بر پژوهش‌اند که معمولاً به آن‌ها توجه کافی نمی‌شود. لذا در بحث اثربخشی پژوهش و روش‌شناسی، باید به این مساله پرداخت. چه خوب‌تر که او برای‌مان تدبیری مؤثر بیندیشد: أَغْنِنِی‏ بِتَدْبِیرِکَ‏ لِی عَنْ تَدْبِیرِی‏‏.( دعای عرفه‌ی امام حسین علیه السلام- مفاتیح الجنان). در اندیشکده عاشورایی شأن مکان و توسل را نیز باید دید و این نیازمند خلوتی است برای تنفس و تفکر و تذکر.

داستان علم قارونی و داستان توسل (علم من عندی یا من عندالله؟)

علم از خود (من عندی):

قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی أَوَلَمْ یعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَکْثَرُ جَمْعًا وَلَا یسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ (القصص/78)

(قارون) گفت: «این ثروت را بوسیله دانشی که نزد من است به دست آورده‌ام!» آیا او نمی‌دانست که خداوند اقوامی را پیش از او هلاک کرد که نیرومندتر و ثروتمندتر از او بودند؟! (و هنگامی‌که عذاب الهی فرا رسد،) مجرمان از گناهانشان سؤال نمی‌شوند.

وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلَا یلَقَّاهَا إِلَّا الصَّابِرُونَ (القصص/80)

اما کسانی که علم و دانش به آن‌ها داده شده بود گفتند: «وای بر شما ثواب الهی برای کسانی که ایمان آورده‌اند و عمل صالح انجام می‌دهند بهتر است، اما جز صابران آن را دریافت نمی‌کنند.»

 

گام اول؛ نگاه مساله‌محور

بررسی مسائل مختلف در رشته مورد نظر:

-          مدل درد و درمان:

اگر کربلا دارالشفاست باید دردها را به کربلا برد تا شفا گرفت، به حکم:

"طبیب عشق مسیحا دم است و مشفق لیک

 چو درد در تو نبیند که را دوا بکند "

باید اهل درد شد و درد را شناخت تا درمان گرفت، آن‌جاست که "خوشا دردی که درمانش حسین است" معنا پیدا می‌کند. (رفاقت به سبک حبیب، ص 8)

عواملی که باعث  تقویت چشم مسئله‌یاب می‌شود عبارت است از:

1.       ذهن پیچیده و اندوخته از تئوری‌ها، مدل‌ها، الگوها و نظریات

2.       افزایش دانایی

3.       ممارست و تمرین

4.       پرهیز از سطحی‌نگری

5.       تربیت و آموزش

6.       روزمرگی و نزدیکی بیش از اندازه به مسئله (احد فرامرز قراملکی، روش‌شناسی مطالعات دینی)

 

گام دوم؛ بازگشت مجدد به متون تاریخی

در این مرحله دوباره به متون تاریخی مراجعه می‌کنیم. البته به همراه تمرکز بر قلمروهای موضوعی محدودتر متناسب با مسائل.

گام سوم؛ تکرار و انس با متون

توصیه و تعالیم دین بر این حقیقت تأکید دارند که: سخنان را براى فهم و درایت‏ بشنوید نه براى نقل و روایت‏ که راویان کتاب بسیارند و فهم‌کنان اندک و از خدا کمک خواهید. (تحف العقول، ترجمه جنتى، متن، ص: 355) و نیز یک روایت را عمیق شدن از هزار روایت را سطحی خواندن بهتر دانسته‌اند. (اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَایَةٍ لَا عَقْلَ رِوَایَةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ کَثِیرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِیل‌ / نهج البلاغه، حکمت98)

یک از راههای تحقق این هدف تکرار روایات با رویکرد درایت است به این معنا که در راه رسیدن به هدف بزرگ تدبر در عاشورا باید از روش تدبر در کربلا و تأمل در عاشورا به مثابه قرآن عمل شده و اجرایی بهره برد و این با انس و تکرار با متون حاصل خواهد شد.

 

گام چهارم؛ بررسی تحلیل بزرگان در مسائل مختلف

با تکیه بر نحوه بهره‌گیری بزرگان از تاریخ همچون علمای دوران‌های مختلف، امام خمینی(ره)، مقام معظم رهبری و همه اساتید و روحانیون آشنا به این حوزه به تحلیل می‌پردازیم.

 

گام پنجم؛ مطالعه متون علم نوین با نگاه مهندسی معکوس

چگونگی دسته‌بندی و مدل‌سازی مفاهیم و داده‌ها و رسیدن به مدل و نظریه. در این گام باید آثار بزرگان دینی همچون شهید مطهری، علامه طباطبایی، آیت‌الله جوادی آملی و... را هم با این نگاه مجدد مرور کرد.

 

دریچه‌ای تازه به بحث‌های روشی، ملهم از آموزه‌های روشی تدبر در قرآن

آن‌چه دیگر روش‌های تحقیقی به آن عنایت ندارند اما در متون نورانی از آن ناگزیریم:

اگر حسین همتا و عِدل قرآن است، روش رسیدن به یکی، قابل الگوبرداری و الهام‌بخشی برای دیگری خواهد بود...

قرآن طالب خود را آزمایش می‌کند و تا مطمئن نشود جوینده حقیقی است چیزی به او نخواهد داد. هرچند قرآن کتابی ساکت است اما کتابی بی‌تفاوت نیست که برایش فرق نکند که خواننده او کیست. قرآن از ضمیر خواننده خود باخبر است. گاه مدت‌ها خواهان خود را به اصطلاح سرمی‌دواند و رو نشان نمی‌دهد تا ببیند طالب حقیقی است یا خیر. اما اگر صبر و اصرار و پافشاری باشد و نیت را نیز خالص ببیند او را مأیوس نخواهد کرد. برای همین است که تحقیقات "تفننی" در قرآن راه به جایی نمی‌برد.

نکته دیگر این‌که هرکس از روی هوای نفس و شهرت‌طلبی وارد قرآن شود، ناکام بیرون خواهد آمد. علم قرآن به خلاف علوم طبیعی و تجربی است. در علوم تجربی هرکس فکر خود را به کار اندازد و آزمایش کند، ولو این‌که تحقیق و مطالعه‌اش طولانی شود، بالاخره راه به جایی می‌برد و صرف نظر از این که چه نیتی داشته باشد به توفیقاتی نائل می‌شود. اما در مورد قرآن چنین نیست. قرآن باطن خود را متناسب با نیت جوینده ظاهر می‌کند، اگر نیت محقق را خالص نبیند، کماکان ساکت باقی خواهد ماند. اما اگر نیت از تحقیق را طلب هدایت خود و دیگران ببیند، آن‌گاه به اندازه ظرفی که آورده و ظرفیتی که دارد، چیزهایی به او خواهد داد که قبلاً تصورش را هم نمی‌کرد. وَمَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ (الطلاق/2 و 3) هرکس تقوای الهی پیشه کند خداوند نیز محلی برای خروج او (از هر بن‌بستی) قرار می‌دهد و از جایی به او رزق مادی و معنوی می‌رساند که تصورش را هم نمی‌کرد. (حکومت سلیمانی و حکومت مهدوی، عبدالله مستحسن، نشر سبط‌ النبی قم، صص 177 و 178)

در تحقیقات دینی تذکر به این نکته بسیار مهم است که محقق با یک وجود کاملاً زنده و فعال روبرو هست نه با یک متن بی‌روح یا یک تاریخ ساکت و بی‌تفاوت.  با توجه به همین سرفصل، جایگاه اشک و توسل و روضه در مطالعات و تحقیقات عاشورایی بیش از پیش مشخص و برجسته می‌شود. بر این اساس هرشب باید حضرت حسین را التماس کرد تا فردایی دیگر، اذن نفس کشیدن به پژوهندگانش را بدهد و هر صبح هم {هم‌قدم شبنم اشک سحر} باید رزق یک روز دیگر "با او بودن" را گرفت: صلی الله علیک یا اباعبدالله.

به نقل از وب مدیر در مدار کربلا